Ulamolar Imomi A’zam haqlarida

Ahli sunna va jamoa mazhabi imomlaridan eng ulug‘i, Islom millatining faqihi Imom Abu Hanifa hijratning saksoninchi yili Iroqning Kufa shahrida tug‘ilganlar. Bir necha sahoba bilan suhbatdosh bo‘lganlari, xususan, Anas ibn Molikni (roziyallohu anhu) va yana yetti-sakkiz nafar sahobani ko‘rganlari rivoyat qilinadi. Imomi A’zam ulug‘ chashmalardan – Payg‘ambarimizni (alayhissalom) ko‘rgan kishilardan bahra olgan zotdirlar. Rivoyatlarda yana Abu Hanifa tobeinlardan to‘rt ming kishidan dars olganlari va shuncha sanoqdagi odam u kishidan dars olib, olim bo‘lib yetishgani aytiladi.  Shuning uchun u zotni barcha tan oladi, ulamoyu fuzalo “Imomi A’zam”, ya’ni, “Ulug‘ imom” deya, o‘zlaridan ustun va ilgari qo‘yadi.
 
Zamondoshlaridan Yahyo ibn Ma’in bunday guvohlik beradi: “Abu Hanifa nihoyatda ishonchli edilar, qaysi hadisni to‘la yod bilsalar, o‘sha hadisni aytar, to‘la yod bilmagan hadisni rivoyat qilmas edilar”.
Bunday sifat kam uchraydi. Ya’ni, Abu Hanifa faqat hadisdan bir harf bo‘lsa-da yo nari, yo beri bo‘lishini ko‘tarolmas, hadis mazmunini to‘liq bilsalar-da, yetkazishda biror so‘z almashib qolishidan havotirda uni rivoyat qilishga botinmas edilar. Bu baho u zotning zamondoshlari tomonidan berilgan. Mana, oradan ming yildan ko‘proq vaqt o‘tdi. Bugun u kishini yaxshi tanimaganlardan: “Imom Abu Hanifa kam hadis rivoyat qilgan”, degan gaplar ham chiqib qoladi. Bu kabi bayonotlar, albatta, bilimsizligimiz oqibati. Aslida Imomi A’zam Rasulullohning (sollallohu alayhi va sallam) aytgan hadislarini xuddi Qur’on oyatlari kabi aniq yod bilgan kishigina tilga chiqarishi mumkin, degan talabchanlik bilan yondashganlaridan, ko‘p hadis bilsalar-da, ularni rivoyat qilmaganlar.
Demak, tarixda Payg‘ambar (sollallohu alayhi va sallam) hadislarini yetkazishda ishonchli sanalgan bir necha kishi bo‘lib, shulardan biri Imom Abu Hanifa ekanlar. Bu juda katta martabadir.
Shofi’iy mazhabi asoschisi Muhammad ibn Idris Shofi’iy (rahmatullohi alayh) bunday degan edilar: «Molikdan [1] “Abu Hanifani ko‘rganmisiz?” deb so‘raldi. U kishi: “Ha, ko‘rganman. Men shunday odamni ko‘rdim, agar u mana shu ro‘paradagi ustunni tilla ekan deb aytsa, albatta shuning tilla ekaniga hujjat keltirar edi”, deb javob berdi». 
E’tibor qiling: boshqa mazhab yetakchisi Abu Hanifa qanday odam bo‘lganiga uchinchi mazhab egasining so‘zlarini dalil keltirmoqda. Bu hol ularning e’tiroflari qanchalik ko‘lamli va samimiy ekanini ko‘rsatadi.
Faqih Abu Abdul¬loh G‘omyariy bunday deydi: “Abu Hanifa qozilikka buyurildi. Xato hukm chiqarib qo‘yib, Alloh oldida gunohkor bo‘lib qolaman, degan xavfda bu ishdan bosh tortdilar. Qayta-qayta taklif bo‘ldi, qabul qilmadilar. Oqibat, qozilik mansabini olmaganlari uchun o‘n darra urildilar, so‘ng zindonga tashlanib, hibsda dunyodan o‘tdilar”.
Qarang, Imomi A’zam jinoyat uchun emas, adolatsizlikka sababchi bo‘lib qolmaslik tashvishida obro‘li mansabni egallashdan bosh tortganlari tufayli zindonda vafot qildilar. Taqvo shu qadar edi! Demak, u kishi gaplari rosa dalillanmasa, aniq oyati karimadan, sahih hadislardan, sunnatdan, sahobalardan hujjatlari bo‘lmasa, gapirmaganlar. U kishining mazhabidagi har bir masala shu darajada ishonchlidir.
Abu Hanifaning shogirdlari, Islom olamida tan olingan ulug‘ zot Abdulloh ibn Muborakdan: “Molik faqihroqmi yoki Abu Hanifami?” deb so‘raldi. Shunda u kishi: “Abu Hanifa”, deb javob berdilar.
Istilohda “fiqh” so‘zining ma’nosi – dinni anglash, oyat, hadisning tagiga yetish, umuman, Islom dinining mag‘zini tushunishdir. Bilish – “ilm”, tagiga yetib, butun chuqurligi bilan mohiyatni anglash “fiqh” deyiladi. Dunyoda fiqh darsini boshlab bergan zot Imomi A’zamdirlar. Ya’ni, oyat va hadislarning lafzigagina asoslanib hukm chiqarmasdan, aytilayotgan gapning qachon va qay holatda, nima uchun aytilayotganini o‘rganib, shu gap boshqa o‘rinda ham aytilganmi yoki yo‘qmi – hammasini solishtirib, barcha vaziyatlarni hisobga olgan holda “Bundan shu ma’no chiqadi”, deb anglab-anglatish Abu Hanifa tamal qo‘ygan ishdir. Buni butun dunyo tan oladi. Shu ma’noda, kim faqihroq ekani to‘g‘risidagi savolga Ibn Muborakning olimlar shahri bo‘lmish Madinai munavvaraning eng peshqadam olimi Imom Molikdan ham Abu Hanifani faqihroq deb javob berishlari bejiz emas.
Haribiy aytadi: “Abu Hanifaga ikki xil odam tosh otadi: yo hasadgo‘y, yo johil...” 
Zamondoshlari orasida Imomi A’zamga kimdir tosh otgan bo‘lsa, bu faqat hasaddan bo‘lgan. Keyingi davrlarda, jumladan, bizning zamonimizda u zotni kamsitadigan odamlar faqat nodonligi, johilligi uchun, Abu Hanifa kimligini, umuman, dinni bilmagani uchun bu ishni qiladi. Shu ikki toifadan boshqasi u kishiga til tekkizmaydi. Aksincha, unga hamma rahmat aytadi, ergashadi, barcha u zotni tan oladi.
Ulug‘ olimlardan Yahyo ibn Said Qattan deydi: “Allohni, Uning dinini haq deb bilamiz, Alloh nomi bilan aytaman: biz Abu Hanifaning fikridan chiroyliroq fikrni eshitgan emasmiz. Abu Hanifa bir masala haqida fikr aytsa, eng to‘g‘ri, eng go‘zal fikr shu kishiniki bo‘lardi. Boshqa olimlar u kishining darajasiga yetolmasdi. Shuning uchun biz u kishining fikrlarini olganmiz”.
“Agar Imom Abu Hanifaning ilmini unga zamondosh hamma olimlar ilmi bilan taroziga solinsa, Abu Hanifaning ilmi og‘ir kelar edi”, deydi Ali ibn Osim.
U kishiga zamondosh olimlar bizning zamonamizdagi yoki bundan besh yuz yil oldingi olimlar emas, balki sahobalarni ko‘rgan olimlar edilar. Qarang, shularning hammasining bilimi qo‘shilib, tarozining bir pallasiga, Abu Hanifaning ilmlari ikkinchi pallaga qo‘yilsa, Imomi A’zam hazratlarining ilmlari og‘irlik qilarkan. 
Islom olamida tan olingan olimlarning buyuk imomimiz haqidagi bu e’tiroflarini behuda keltirmayapmiz. Qanday ulug‘ ustozga ergashayotganimizni, imomimiz, mazhabimiz rahbari Qur’onu hadisni, Islom dinini bizga bu darajada mukammal yetkazgan inson ekanini shoyad yaxshiroq tanisak, johil bo‘lib qolishdan saqlansak, ozgina bo‘lsa ham ko‘zimiz ochilsa va alal-oqibat, yaxshiliklar qadriga ham yetsak.
Yetuk olimlardan biri Hafs ibn Fayyoz diqqatga sazovor bunday fikrni aytadi: “Abu Hanifaning fiqh haqidagi gapi she’rdan nozikroq”. 
Bir qarashda oddiy tuyulgan bu so‘zlarni biz bejizga diqqatga sazovor demadik. Nazm juda nozik so‘zlar bilan ifoda etilishi va shu tarzdagi go‘zal iboralar to‘plamidan she’r tug‘ilishi ma’lum. Abu Hanifa fiqh – masala haqida gapirar ekanlar, xuddi ilhom bilan she’r oqib kelganidek, balki undan ham nozikroq, undan ham chiroyliroq qilib yetkazardilar. Shuning uchun Abu Hanifani faqat johil odamgina ayblaydi, aqli bor odam u kishini taniydi va albatta e’tirof etadi.
Tobeinlar ulug‘i, muhaddis olim A’mashdan bir masala haqida so‘raldi. Shunda u zot: “Bu masalaga eng yaxshi javobni ipakfurush (u kishining shunday kasblari bo‘lib, ipak do‘konlari ham bor edi) No‘‘mon ibn Sobit beradi. Mening o‘yimcha, Alloh No‘‘mon ibn Sobitga ilmda baraka bergan”, degan edilar. Islom olamida eng tan olingan insonlardan biri “Bu masalani mendan so‘rama, men bilmayman, javob qilishga haqqim yo‘q. Bu masalaga eng chiroyli javob aytadigan Abu Hanifadir”, deyaptilar!
Imom Shofi’iyning mashhur so‘zlari bor: “Fiqhda barcha olimlar Abu Hanifaning oila ahlidir. U zotga teng kelib masala ayta oladigan kishi yo‘q”.
Yana bir olim, Abu Hanifaning afzalligini isbotlashga hojat yo‘q, deya: “Kim kunduzning kunduz ekaniga bir dalil topib ber, deydigan bo‘lsa, u holda odamlarning zehnida to‘g‘ri narsaning o‘zi yo‘q ekan-da?!” degan mazmundagi she’rni keltirgan ekan.
Ajabo! Kunduz payti, yorug‘da turib, kunduzning kunduz ekaniga hujjat talab qilish qanday bo‘ladi? Abu Hanifaning qanday olim ekaniga hujjat ayt, deyish ham xuddi shunday ish. U kishining olimligi kunduzning yorug‘ligi kabi ochiq-oydin. Agar odamlar u zotning olimligini tan olmasalar, unda ular hech narsani to‘g‘ri deb bilmas ekanlar-da, demoqchi olim.
Zamondoshlari va ulardan keyin kelgan ulamolar – dunyo tan olgan shaxslar Imomi A’zamni mana shu darajada ta’riflaydilar. 
Imom Abu Hanifa hijratning yuz elliginchi yili, yetmish yoshlarida dunyodan o‘tdilar. Qabrlari Bag‘dod shahrida.

__________________
^{[1] Imom Molik (rahmatullohi alayh) – molikiya mazhabi asoschisi, Imom Abu Hanifadan yoshroq, Shofi’iydan kattaroqdirlar. Shofi’iy Imom Abu Hanifa vafot qilgan yili tug‘ilganlar.}