9-Mavzu. Qur’oni Karimning tarjimasi, tafsiri va ta’vili            
1. Qur’onning tarjimasi. So‘zma-so‘z tarjima, uning usullari. “Bilmisl” tarjima. “Big‘ayril misl” tarjima. Qur’onning ma’naviy tarjimasi. Ma’naviy tarjima shartlari          
2. Qur’on oyatlarini tafsir qilish. Tafsir so‘zining ma’nosi, lug‘aviy izohi va ta’rifi. Tafsir ta’riflarining ko‘pligi, mazmunan o‘xshashligi va bir xilligi         
3. Ta’vil, uning lug‘aviy izohi va ta’riflari. Tafsir va ta’vilning farqlari. Ta’vilda isbot va dalillar. Ta’vil qiluvchilarga qo‘yiladigan talablar 

10-Mavzu. Payg‘ambar zamonida Qur’oni Karim tafsiri            
1. Payg‘ambarimizning sahobalarga ba’zi oyatlar tafsirini aytib berishlari         
2. Sahobalarning Qur’oni Karimni tafsir qilishdagi usullari          
a) Qur’onni Qur’on bilan tafsir qilish           
b) Qur’onni hadis bilan tafsir qilish              
v) Qur’onni ijtihod bilan tafsir qilish          
g) Tafsirda ahli kitoblardan foydalanish 

11-Mavzu. Sahobalardan chiqqan mufassirlar           
1.Sahobalardan chiqqan mufassirlar. Ularning tafsirdagi xizmatlari       
2. Ba’zi mufassirlarning tarjimai hollari           
a) Abdulloh ibn Abbos(r.a.)               
b) Abdulloh ibn Mas’ud(r.a.)            
v) Aliy ibn Abi Tolib(r.a.)              
g) Ubay ibn Ka’b(r.a.)    

12-Mavzu. Sahobalar tafsirining qiymati             
1. Sahobai kiromlarning tafsirlari haqida din ulamolarining fikrlari             
a) Musnad, sahih., mavquf, marfu’ hadislar. Imom As-Suyutiyning «At-Tadrib» kitobi. Marfu’ hukmini sahobiylar tafsiriga berilish qoidalari. Mavquf hukmini berilishi        
b) Tafsir va ijtihod. Payg‘ambardan naql qilinganida sanadning tekshirilishi. Sahobiydan naql qilinganida tafsirning tekshirilishi               
v) Az-Zarkashiyning «Burhon» kitobi. Hofiz ibn Kasirning tafsirlari          
2. Sahobalar tafsirining alomatlari  

13-Mavzu. Tobi’iylar zamonida Qur’oni Karim tafsiri           
1. Tobi’iylar zamonida Qur’oni Karim tafsiri            
2. Tobi’iylar davrida tafsir maktablari            
a) Makka tafsir maktabi               
Said ibn Jubayrning tarjimai holi              
Mujohid ibn Jabrning tarjimai holi         
Ikrimaning tarjimai holi                              
Tovus ibn Kaysoning tarjimai holi              
Ato ibn Rabohning tarjimai holi                 
b) Madina tafsir maktabi                               
Abul Oliyaning tarjimai holi                       
Muhammad Al-Quraziyning tarjimai holi  
Zayd ibn Aslamning tarjimai holi              
v) Iroq tafsir maktabi                                   
Alqama ibn Qaysning tarjimai holi           
Masruqning tarjimai holi            
Al-Asvad ibn Yazidning tarjimai holi             
Murra Al-Hamadoniyning tarjimai holi        
Omir Ash-Sha’biyning tarjimai holi               
Al-Hasan Al-Basriyning tarjimai holi                 
Qatodaning tarjimai holi     

14-Mavzu. Tobi’iylar tafsirining qiymati              
1. Tobi’iylar tafsirining hujjat bo‘lishida ulamolarning fikri        
2. Tobi’iylar tafsirining alomatlari          
3. Tadvin asridagi tafsirlar                           
4. Qur’onni mukammal tafsir qilgan birinchi mufassir       
5. Tafsirning turlari            
            
15-Mavzu. Rivoyat asosida yozilgan tafsir. «At-tafsiyr Al-ma’sur»          
1. Tafsiri ma’sur vujudga kelishining ikki davri. Tadvin davri. Qur’oni Karim tafsirini hadisning bir bobi sifatida yozilishi. Hadisdan tafsirning ajratilishi. Ali ibn Abu Talhaning kitoblari. Abu Ravq va Muhammad ibn Savr tafsirlari. Ibn Jarir tafsiri          
2. Tafsiri ma’surning zaiflik alomatlari             
a) Tafsirda mavzu’ (rivoyatga asoslanmagan, to‘qilgan) gaplarning paydo bo‘lishi        
b) Isroiliyotlarning kirib qolganligi             
3. Tobiiylar davrida isroiliyotlarga berilish    

16-Mavzu. Isroiliyot roviylarining ulug‘lari            
1. Isroiliyot roviylarining mashhurlari             
a) Abdulloh ibn Salomning tarjimai holi         
b) Ka’bul Axborning tarjimai holi            
v) Vahb ibn Munabbahning tarjimai holi            
g) Abdulmalik ibn Abdulaziz ibn Jurayj           
2. Roviylarning sanadini tark etish

 

17-Mavzu. Tafsiri ma’surning mashhurlari              
1. Tafsiri ma’surning mashhurlari              
2. Ibn Jarir At-Tabariyning tarjimai holi              
3. Ibn Jarir tafsiriga ulamolarning baholari          
4. Ibn Jarirning tafsir qilish usuli           
5. Ibn Jarir tafsirida isroiliyotlarga munosabat          

18-Mavzu. Ibn Kasir va As-Sa’olibiy           
1. Ibn Kasirning tarjimai holi            
2. Ibn Kasir tafsirining ta’rifi        
3. Ibn Kasir tafsirida fiqh masalalari              
4. As-Sa’olibiyning tarjimai holi                
5. «Al-Javohir Al-hison fiy tafsiril Qur’on»            

19-Mavzu. As-Samarqandiy. As-Sa’labiy             
1. Abul Lays As-Samarqandiyning hayoti va asarlari             
2. «Bahrul-ulum» tafsirining ta’rifi               
3. As-Sa’labiyning hayoti va ijodi. Uning «Al-Kashf val-bayon an tafsiril-Qur’on» tafsiri yozilish tarixi             
4. As-Sa’labiy bayon qilgan bid’atchi firqalar            
5. As-Sa’labiy tafsiriga ulamolarning bergan baholari            

20-Mavzu. Al-Bag‘aviy. Ibn Atiyya             
1. Al-Bag‘aviyning hayoti va ijodi                  
2. «Ma’olimut-tanzil» tafsirining ta’rifi va yozilish uslubi. Ulamolarning bu tafsirga bergan baholari             
3. Ibn Atiyyaning hayoti va ilmiy darajasi           
4. «Al-muharrir Al-vajiz fiy tafsiril-Qur’onil aziz» tafsirining qiymati           
5. Ibn Atiyyaning tafsiri bilan Az-Zamaxshariyning «Al Kashshof» tafsiri orasidagi bog‘liqlik. Ibn Atiyya tafsirining Az-Zamaxshariy tafsiridan afzallik jihatlari             

21-Mavzu. As-Suyutiy. Ijtihod bilan tafsir qilish             
1. Jaloliddin As-Suyutiyning tarjimai holi, shogirdlari, asarlari va ijod qilgan she’rlari
2. «Ad-durrul mansur fit-tafsiyril ma’sur» tafsirining ta’rifi va uslubi. Muallifning «Ad-durrul mansur» kitobi «Tarjimon-ul Qur’on» kitobining muxtasari. As-Suyutiyning yana bir tafsiri «Majma’ul-bahrayn va Matla’ul-badrayn» haqida        
3. Ra’y va ijtihod bilan tafsir qilish, bu haqda ulamolarning fikrlari         
a) Qur’on oyatlarini tafsir qilishda ijtihodni man etgan ulamolarning dalillari         
b) Ijtihodga ruxsat bergan ulamolarning dalillari             
v) Ixtilofning xaqiqati                
22-Mavzu. Mujtahid olimlarga zarur bo‘lgan ilmlar               
1. Qur’onni ra’y bilan tafsir qiluvchi olimlar bilishi zarur bo‘lgan ilmlar        
a) Lug‘at, nahv, sarf, ishtiqoq ilmlari            
b) Ilmi balog‘at, ilmi ma’oniy, ilmi bayon, ilmi badi’, qiroatlar ilmi           
v) Usulud-din, usulul-fiqh, asbobun-nuzul, qissalar, nosix va mansux oyatlar, hadislar, ilmul mavhiba (valoyat)             
2. Tafsirning darajalari       a) Kalimalarning xossalari  
b) Uslublar                        v) Ahvoli bashar ilmi yoki tarix     
g) Qur’on bilan da’vat qilish yo‘li             
d) Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ning siyratlari    
3. Tafsirning masdarlari      
4. Mufassir saqlanishi lozim bo‘lgan narsalar            

23-Mavzu. Ijtihodda tarjih qilish qonuni             
1. Mufassir ri’oya etishi kerak bo‘lgan qoidalar          
2. Ijtihodda tarjih qilish uchun dalilning zarurligi             
3. Naqliy tafsir bilan aqliy tafsirning ziddiyati           
4. Ra’y bilan qilingan tafsirlarning ulamolar orasida eng mashhurlari          

24-Mavzu. Ar-Roziy. Mafotiyhul-g‘ayb. Al-Bayzoviy. Anvorut-tanzil           
1. Ar-Roziyning tarjimai holi             
2. «Mafotiyhul-g‘ayb» tafsirining ta’rifi va uning yozilish uslubi. Bu tafsirning Najmiddin Kumuliy tomonidan oxiriga yetkazilishi. Ar-Roziy tafsirida oyatlar va suralarning bir-biriga munosabati           
3. Ar-Roziy tafsirida matematika va astronomiya ilmiga ahamiyat. Ar-Roziy tafsirida mo‘‘tazila firqasiga salbiy munosabat. Unda fiqh, usul, nahv va balog‘at ilmlari          
4. Qoziy Al-Bayzoviyning tarjimai holi            
5. «Anvor ut-tanzil va asror ut-ta’vil» tafsirining ta’rifi va uslubi. Bu tafsir Az-Zamaxshariyning «Al-Kashshof» tafsirining muxtasaridir

 

25-Mavzu. An-Nasafiy. «Madorikut-tanzil va haqoiqut-ta’vil». Al-Xozin. «Lubobut-ta’vil fiy ma’onit-tanzil»           
1. An-Nasafiyning tarjimai holi          
2. “Madorikut-tanzil va haqoiqut-ta’vil» tafsirining yozilishi va uslubi. Bu tafsirda nahv, qiroat, fiqh masalalariga juda katta o‘rin berilganligi. Unda isroiliyotlardan foydalanmaslik
3. Al-Xozinning tarjimai holi              
4. «Lubobut-ta’vil fiy ma’onit-tanzil» tafsirining ta’rifi va uslubi. Uning Al-Bag‘aviyning «Ma’olimut-tanzil» tafsiridan muxtasar qilinganligi. Isroiliyotlarga keng o‘rin berilganligi. Tarixiy axborlarga keng o‘rin berilganligi. Unda fiqhiy masalalar keng yoritilgani
5. Mazkur tafsir mav’iza uchun yozilgani va tarhib-targ‘ib hadislari keng sharhlangani        

26-Mavzu. Abu Hayyon. «Al-Bahr Al-Muhiyt». An-Naysoburiy. «G’aroibul-Qur’on va Rag‘oibul-Furqon»             
1. Abu Hayyonning tarjimai holi. Uning fazilati to‘g‘risida ulamolarning fikrlari        
2. «Al-Bahrul muhiyt» tafsirining ta’rifi va yozilish uslubi. Unda Az-Zamaxshariy va Ibn Atiyyaning tafsirlaridan foydalangani. Abu Hayyonning Az-Zamaxshariyga bildirgan e’tirozlari
3. An-Naysoburiyning tarjimai holi. Uning muallafoti       
4. «G’aroibul-Qur’on va Rag‘oibul-Furqon» tafsirining ta’rifi. An-Naysoburiyning Az-Zamaxshariyga va Ar-Roziyga bo‘lgan munosabati           
5. Bu tafsirda muallifning uslubi. Muallif o‘z tafsirida Kalom ilmiga, astronomiya va falsafaga keng o‘rin bergani              

27- Mavzu. At-Taftazoniy. «Tafsirul Jalolayn». Ash-Sharbiniy.  «As-Sirojul munir»
1. Jaloliddin At-Taftazoniyning tarjimai holi           
2. «Tafsirul jalolayn» tafsirining ta’rifi                  
3. Al-Xatib Ash-Sharbiniyning tarjimai holi                 
4. «As-Sirojul munir» tafsirining ta’rifi. Tafsirda qiroat, lug‘at va hadis sohasida muallifning tutgan o‘rni                
5. Fiqhiy masalalarga ahamiyat berganligi. Isroiliyotlarga munosabati. Muallif o‘z tafsirida Ar-Roziy tafsiridan ko‘p naql qilgani               

28-Mavzu. Abus Sa’ud. «Irshodul-aql as-salim ila mazoyo Al-Kitob Al-karim». Al-Olusiy. «Ruhul-ma’oniy»                
1. Abus Sa’udning tarjimai holi              
2. «Irshodul aql as-salim ila mazoyo Al-Kitob Al-Karim» tafsirining ta’rifi va usuli   
3. Al-Olusiyning tarjimai holi            
4. «Ruhul ma’oniy» tafsirining ta’rifi va uslubi          

29-Mavzu. Bid’atchi firqalar tafsiri. Al-Mo‘‘tazila           
1. Bid’atchi firqalarning paydo bo‘lishi. Islom olamida mashhur bo‘lgan asosiy firqalar beshta: ahli sunna, mo‘‘tazila, murjia, shiy’a, xavorij. Boshqa o‘nlab firqalar shu asosiy besh firqadan ajralib chiqqan               
2. Bid’atchi firqalar tafsiri. Ular ta’lif etgan tafsirlarning paydo bo‘lish tarixi       
3. Mo‘‘tazila firqasining paydo bo‘lishi. Uning Qadariyya, Muattala deb nomlanishi. Mo‘‘tazilaning e’tiqodiy usuli beshta: tavhid, adl, va’d val-va’id, ikki manzil orasi, amru ma’ruf va nahiy munkar              
4. Bu firqaning Qur’on tafsiridagi o‘rni. Tafsirda besh narsaga rioya etilishi. Mo‘‘tazila firqasining aqlga muvofiq kelmagan sahih hadislarni inkor etishi. Ular aql bilan qanday ma’no chiqarsalar mana shu Allohning murodi deb da’vo qilishlari. Qur’onga faqat lug‘aviy jihatdan yondoshishlari. O’z mazhablariga muvofiq kelmagan mutavotir qiroatlarni o‘zgartirishlari       
5. Mo‘‘taziliylarning tafsirida «ahli sunna» tomonidan haqiqiy diniy sanalgan narsalarni inkor etilishi. Abul Hasan Al-Ash’ariy va Ibn Taymiyyaning mo‘‘taziliylar tafsiri ustidan chiqargan hukmlari           

30-Mavzu. Mo‘tazila firqasining mashhur tafsirlari              
1. Mo‘‘tazila firqasi e’tiqodi bo‘yicha tafsir yozgan olimlar. Mo‘‘taziliy tafsirlarning muhimlari          
2. Qozi Abduljabborning tarjimai holi           
3. «Tanziyhul Qur’on anil matoin» tafsiri, uslubi            
4. Az-Zamaxshariyning tarjimai holi. Uning «Al-Kashshof» nomli tafsiri va yozilish uslubi
5. Az-Zamaxshariy va uning tafsiriga ulamolarning bergan baholari         

31-Mavzu. Shiy’alar tafsiri              
1. Shiy’alar toifasining uch guruhga bo‘linib ketishi           
2. Shiy’alar tafsirining «ahli sunna val-jamoa» tafsiridan farqi             
3. Shiy’a ulamolarining mashhur tafsirlari              

32-Mavzu. Xorijiylar va boshqa yo‘nalishlar bo‘yicha yozilgan tafsirlar          
1. Xorijiylar tafsiri            
2. Tasavvuf ahli tafsiri        
3. Faqihlar tafsiri                
4. Ilmiy tafsirlar